معرفی هنر ممقان دوزی( سوزن دوزی )
ارزنده ترين صنعت دستي ممقان که در 42 کیلو متري شهرستان تبريز واقع شده، سوزندوزي است . اين هنرصنعت که تولیدش در انحصار زنان و دختران خانه دار است و مواد اولیه ي مورد نیازش را نخ ابريشم رنگین و پارچه ي دبیت و متقال تشکیل میدهد، در حال حاضر از اين هنر علاوه بر کلاه براي تهیه ي زير لیواني ، کمربند، کفش، جلیقه و سالفت نوعي رومیزي که داراي ابعاد متفاوتي است و معمولا در وسط میزھاي بزرگ گسترده میشود استفاده به عمل مي آيد .
تعداد سوزن دوزان ممقان و حومه در حال حاضر حدود 700 خانوار يا 1680 نفر است که محصولات تولیدي شان علاوه بر تامین نیازھاي محلي و خود مصرفي توسط سازمان صنايع دستي ايران خريداري و در فروشگاههاي وابسته به سازمان در نقاط مختلف کشور عرضه میشود.
طرح هاي سوزن دوزان عموما ذهني و ملهم از برداشت ها و بنیشهای شخصي هنرمندان از محیط طبیعت است و بیشتر شامل گل ها و بوته های تمثیلي مي شود .
ابزار کار سوزندوزان را فقط يک سوزن چهار سانتي معمولي و يک انگشتانه خیاطي تشکیل میدهدو با کمک همین وسايل ساده است که بديع ترين نقوش را بر پارچه مي نشانند و محصولاتي ظريف و مصرفي که از جنبه های قوي هنری نیز برخوردارهست تولید مي کنند.
مواد و متریال:
در سوزن دوزی ممقان نیز همانند اغلب صنایع دستی کشور مواد و مصالح در خور توجهی استفاده می شود.
مواد اولیه بکار رفته در ممقان دوزی عبارتند از :
1)آستر : در تولیداتی که زمینه کار به طور کامل پوشانده می شود ، آستر ، اغلب از جنس دبیت یا پارچه چادری به رنگ سیاه بوده است .
رنگ سیاه بدین جهت انتخاب می شده است که منافذ احتمالی باقیمانده حین دوخت را بپوشاند.
ولی در تولیدات با زمینه نیمه پرکه زیر کار کاملاً با دوخت پر نمی شود، از پارچه ھای رنگین و متنوع استفاده می شود و به دلیل اینکه رنگ زمینه نیز در ترکیب رنگی اثر مؤثر است ، رنگ پارچه زمینه متناسب با رنگ و فرم بکار رفته در سوزن دوزی ، انتخاب می شود .
2) لایه : لایه عبارت از چندین برگ کاغذ است که برای صاف نگهداشتن کار ، بین آستر و رویه قرار می گیرد در اغلب موارد از کاغذ روزنامه یا کاغذ معمولی برای این کار استفاده می شود که تقریباً محدودیتی از لحاظ تنوع رنگی ندارد و تمامی طیف رنگی در آن وجود دارد .
3 ) نخ ابریشمی: نخ ابریشمی مصنوعی است که از دوام بیشتری در برابر نور و مواد شوینده از استحکام مناسبی برخوردار بوده است.
4) نخ قرقره : نخ قرقره همرنگ با پارچه زمینه که برای دوختن لبه آستر و رویه الگو ، استفاده می شود.
5) سوزن: سوزن معمولی حدود 4 الی 5 سانتیمتری
نوع تولیدات :
تولیدات ممقان دوزی، از تنوع زیادی برخوردار است و متناسب با نیاز بازار و سفارش مصرف کنندگان تولیدات گوناگونی تولید می شود .
اولین تولیدات سوزن دوزی در ممقان ، نوعی کلاه محلی به نام از طرف خانواده عروس، به داماد ، اهدا می شده است. ولی امروزه این نوع کلاه به همراه جلیقه، اغلب جهت تزئین دوخته می شود.
در حال حاضر برخی از تولیدات ، مانند : انواع کیف بند دار ، سالفت ( نوعی رومیزی ) ، عرقچین ، جلیقه ، زیر لیوانی ، روی قوری ، دستگیره آشپز خانه و پوشش دستگیره یخچال ، کمر بند ، روبالشی و ... به بازار عرضه می شود و در برخی موارد ، بنا بر سفارش مصرف کنندگان ، سوزن دوزی کیف تلفن همراه و کیف پول وغیره ، نیز انجام می شود .
مراحل
مراحل دوخت :
1) آماده سازی زیر کار ( زیر سازی ) ممقان دوزی به شرح زیر است :
ابتدا طرح مورد نظر را روی کاغذ یا روزنامه ( لایه ) ، پیاده کرده و برش می زنند . سپس پارچه آستری را که قرار است روی لایه و زیر دوخت قرار بگیرد ، به اندازه چند سانتیمتر بزرگتر از لایه کاغذ برش می زنند و چند سانتیمتر اضافی را به پشت کار تا زده و از پشت کار با نخ قرقره و سوزن می دوزند.
پس از آنکه دوخت بطور کامل بر روی آن انجام پذیرد ، در پایان کار با یک پارچه سیاه رنگ دیگر، پشت سوزن دوزی را می پوشانند .
2) ترسیم و طراحی نقوش : در این مرحله ابتدا طرح مورد نظر را با مداد یا گچ بر روی پارچه زمینه ، پیاده میکنند .
برخی از افرادی که تجربه زیاد در سوزن دوزی دارند ، این طرح ها را بطور ذهنی بر روی پارچه زمینه می دوزند سپس با نخ یکرنگ خطوط اصلی طرح را ، با دوخت ھایی درشت و به فواصل زیاد ، با رنگ متفاوت طراحی می کنند. در مورد ترسیم طرح ھا باید گفت که دربیشتر موارد برای ترسیم آنھا ، از اشیاء دم دستی مثل " نخ کشی " پارچه زمینه ، مشخص می سازندکه در اصطلاح به آن نعلبکی و بشقاب و سینی برای ترسیم دایره و بیضی و ... استفاده می شود.
در نقوشی که طرح هندسی دقیقی ندارند ، الگو ھایی از مقوا ، بریده و آماده می کنند و بوسیله آن نقوشی مانند بته جقه و ... را اجرا می کنند تا تمام طرح ها ، یک اندازه و همسان ایجاد شوند .
3) دوخت نقوش : در این مرحله نقوشی را که ترسیم شده اند با دوخت پرمی کنند . چندین نوع دوخت در ممقان دوزی مورد استفاده قرار می گیرد و ھر نوع دوخت بر حسب شکل و طرح مورد استفاده قرار می گیرد و در مواردی نیز ،از چندین نوع دوخت در یک نقش استفاده می شود به عنوان مثال محیط طرح را با یک نوع دوخت دورگیری می کنند و درون آنرا با دوخت دیگری پر می کنند .
انواع دوخت : سوزن دوزان ممقان برای ایجاد تنوع و مهتر از آن، هماهنگی در کار ، و ایجاد حس وحرکت، دوخت های گوناگونی را بکار می گیرند . چنانکه در مباحث بعدی مورد بررسی قرار خواهد گرفت ، همانند دیگر هنرهای اسلامی وشرقی ، تأکید بر حرکت وخاصه حرکت دورانی ، اساس سوزن دوزی ممقان را تشکیل می دهد و این مهم ،در وهله اول با ترسیم فرم ھای دوار ، و در مر حله بعدی ، بوسیله دوخت و ایجاد جھت در آن ، حاصل می آید . از انواع دوخت در ممقان دوزی می توان به دوخت زنجیری ، حصیری ، سو ( آب)و دوخت ساده اشاره نمود .
پشت سوزن نیز " اینَه دالیسی " دوخت زنجیری:
این دوخت چنانکه از نام آن پیداست ، به شکل زنجیر است .این دوخت با نام دوخت زنجیرَ در این شهر، نامیده می شود و این امر به دلیل شیوه ایجاد این نوع بخیه است . برای دوختن نقش زنجیر ، سوزن را از پشت پارچه به سمت روی آن عبور می دهند و اندکی می کشند تا محکم شود . سپس درحالی که بوسیله انگشت شست نخ را به صورت حلقه ای درآورده اند، سوزن را از همان نقطه اولی به سمت پشت پارچه عبور می دھند و چند میلیمتر جلوتر به طرف روی کار بیرون می آورند به نحوی که از داخل حلقه ای که با نخ و انگشت شست بوجود آمده ، عبور نماید . بدین طریق نقشی مانند یک حلقه زنجیر ایجاد می شود و این عمل را پشت سرهم تکرار می کنند تا زنجیر کاملی درست شود . نقش زنجیر خود بصورت خطی ایجاد نقش می نماید و از آن برای ترسیم مستقل نقوش استفاده می شود و برای مشخص نمودن خطوط پیرامون نقوش دیگر ، از این نوع دوخت بهره گرفته می شود و در برخی موارد برای پر نمودن داخل دیگر نقوش از آن بهره گرفته می شود .
دوخت حصیری : نام این نقش در هر دو زبان ترکی و فارسی ، یکی است این دوخت به شکل عدد هفت دوخته می شود و این دوخت به تعداد زیاد و موازی ، در کنار ھم تکرار می شود و سپس ردیف دیگری به صورت بر عکس و بر خلاف جهت دوخت های قبلی ، بر روی زمینه ایجاد می شود و تقریباً خطوط هر دو ردیف دوخته شده به صورت ضربدری بر روی هم قرارمی گیرند و به صورت حصیر دیده می شود . این دوخت اغلب در بخش های حاشیه ای و بیرونی تولیدات سوزن دوزی ایجاد می شود و به نوعی در هدایت چشم به داخل فرم و ایجاد حرکت دورانی در داخل کادرنقش اساسی دارد . گاهی برای پر نمودن فضای خالی داخل نقوش استفاده می شود . علی رغم اینکه خطوط مورب و زاویه هایی تند ، حاصل این نوع دوخت است ، ولی تکرار این نقش و چرخش به دور کادر ، به همراه رنگھای متنوع و هماهنگی که بدین فرم اختصاص داده می شود، از خشونت این فرم کاسته و حالتی دوار و نرم بدان می بخشد.
آب سو) نامگذاری این شیوه دوخت، احتمالاً به خاطر مشابھت آن به مسیر آب یا آبراه بوده باشد. یا به جھت اینکه این نوع دوخت بسیار ساده است ، این نام به آن اطلاق می شود . شیوه ایجاد آن نیز به این شرح است که ابتدا دو یا چند رشته نخ ضخیم ) درشت تاب( را در کنار ھم قرار می دھند که به آن جوت لَماخ ) جفت کردن ( می گویند
این رشته ھا را با دوخت ساده ای به زمینه محکم می کنند . این کار با عبور دادن سوزن از پشت پارچه به روی آن صورت می گیرد ، بطوریکه محل عبور سوزن ، چسبیده به دو ردیف نخ مزبور باشد و سپس سوزن را ازطرف دیگر این نخ ھا به پارچه زمینه فرو می کنند تا این رشته ھای نخ را به پارچه بچسباند . گاهی این کار را با رنگھای متفاوت یا همسان ، درکنار با اینکه نوعی دوخت محسوب می شود ، به دلیل اینکه با ضخامت زیاد و به صورت مجزا " سو " در کنار یکدیگر حاصل می شود " سو " یکدیگر تکرارمی کنند و چندین ردیف از نقش مورد استفاده قرار می گیرد و حالت خطی ضخیم به خود می گیرد ، می تواند به عنوان یک نقش نیز گروه بندی شود.
دوخت ساده : این نوع دوخت به صورت معمولی شکل می گیرد ، و به دوصورت دیده می شود درحالت اول بخیه ها به صورت پشت سر هم و در یک راستا کوک می خورند و در حالت دوم ، بخیه ها ، به جای اینکه پشت سر هم قرار بگیرند در کنار هم چیده شده به صورت خطوط موازی در کنار یکدیگر دیده می شوند . این دوخت بیشتر جهت پر نمودن فضاهای خالی و بدون نقش کاربرد دارد . علی رغم سادگی ظاهری ، این دوخت نیز از ذوق و خلاقیت هنرمند بی بهره نمانده است
در مواردی که نیاز بوده است این دوخت ها به صورت مورب ایجاد شده اند که در القاء حس حرکت ، بسیار مؤثر است و نیز در انتهای هرخط از دوخت به طرز ماهرانه ای گره ساده ای ایجاد گردیده است که در تنوع بخشی به اثر مفید است و نیز گره های ریز انتهای نخ ها، پس از اتمام دوخت به صورت نقاط ریزمجاور یکدیگر احساس خطی را به چشم می بخشد که فرم های هجوار را از یکدیگر جدا می سازد.